ناباروری زنان
ناباروری زنان
ناباروری به معنای باردار نشدن پس از یک سال رابطه جنسی بدون استفاده از روش‌های جلوگیری است. مشکلات ناباروری مرد، زن یا هر دو را درگیر می‌کند. حدود ۳۰ درصد از مشکلات ناباروری مربوط به زنان است. ناباروری زنان دلایل متفاوتی دارد؛ ولی متخصصان هنوز در حال بررسی دلایل قطعی برای آن هستند.
دلایل
مشکلات تخمک‌گذاری، آسیب لوله‌های رحمی یا رحم و بیماری‌های گردن رحمی از جمله مهم‌ترین دلایل ناباروری زنان هستند. سن نیز در ناباروری زنان نقش مهمی دارد و با افزایش سن، باروری به طور طبیعی کاهش می‌یابد. عوامل مربوط به ناباروری زنان را به طور خلاصه در زیر آورده‌ایم.
مشکلات تخمک‌گذاری
یکی از رایج‌ترین دلایل باردار نشدن زنان، اختلالات تخمک‌گذاری است و ۳۰ درصد از موارد ناباروری را در برمی‌گیرد. خوشبختانه، حدود۷۰ درصد از این موارد را می‌توان با مصرف داروهایی مثل کلومیفن و رپرونکس، با موفقیت درمان کرد. فشار جسمی مثل اختلالات غذا خوردن، انجام ورزش‌های سنگین، کاهش سریع وزن، لاغری و چاقی از جمله دلایل اصلی نامنظم بودن تخمک‌گذاری هستند. در ادامه بیماری‌ها و اختلالات دیگری را که مانع آزاد شدن تخمک می‌شود، آورده‌ایم.
مشکلات هورمونی
این مشکلات رایج‌ترین دلیل اختلال در روند تخمک‌گذاری هستند. روند تخمک‌گذاری به تعادل مجموعه هورمونی و برهم‌کنش موفق آنها بستگی دارد و هر اختلالی تعادل هورمونی را به هم بزند، مانع تخمک‌گذاری می‌شود. سه دلیل اصلی مشکلات هورمونی عبارتند از عدم تولید تخمک بالغ که موجب سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (کم‌کاری تخمدان) می‌شود، عدم کارکرد صحیح غده هیپوتالاموس که مسئول ارسال محرک هورمونی به تخمدان است و نارسایی غده هیپوفیز که هورمون محرکه فولیکولی و هورمون لوتئینی را تولید می‌کند.
یائسگی زودرس
عدم رشد سریع تخمدان و کاهش سریع پیش از موقع فولیکول‌ها قبل از سن ۴۰ سالگی، به یائسگی زودرس می‌انجامد. یائسگی زودرس یک درصد از زنان را درگیر می‌کند و معمولاً با پریود نامنظم همراه است. این بیماری، سطح هورمون محرکه فولیکولی (FSH) را افزایش می‌دهد به حدی که به میزان پیش از یائسگی می‌رسد. عدم رشد سریع تخمدان یکی از دلایل قابل توجه ناباروری است و زنان مبتلا به این بیماری فقط ۵ تا ۱۰ درصد احتمال بارداری بدون درمان‌های باروری را دارند.
دلایل یائسگی زودرس عبارت‌اند از:
• نارسایی غده‌های فوق کلیوی، هیپوفیز یا تیروئید
• اختلالات ژنتیکی مثل سندرم ترنر و سندرم ایکس شکننده
• درمان سرطان (پرتودرمانی، شیمی‌درمانی یا هر دو)
• بیماری‌های خودایمن (مثل دیابت نوع ۱، لوپوس منتشر، پرکاری غده تیروئید، بیماری آدیسون)
تخمدان پلی‌کیستیک
در بیماری سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS)، تخمدان مقدار زیادی آندروژن (هورمون مردانه) به ویژه تستوسترون، تولید می‌کند. سندرم تخمدان پلی‌کیستیک در ۶ درصد از زنان وجود دارد و آمنوره یا اولیگومنوره (قاعدگی نامکرر) بسیار رایج است.
افزایش تولید آندروژن در سندرم تخمدان پلی‌کیستیک به افزایش سطح هورمون لوتئینی (LH) و کاهش سطح هورمون محرکه فولیکولی (FSH) می‌انجامد؛ بنابراین، فولیکول‌ها از تولید تخمک بالغ جلوگیری می‌کنند. بدون تولید تخمک، فولیکول‌ها با مایع ورم می‌کنند و تبدیل به کیست می‌شوند. هر بار که تخمک در فولیکول حبس شود، کیست دیگری شکل می‌گیرد و تخمدان ورم می‌کند، گاهی به اندازه گریپ‌فروت می‌شود. بدون تخمک‌گذاری، پروژسترون دیگر تولید نمی‌شود، ولی سطح استروژن طبیعی می‌ماند.
افزایش سطح آندروژن (هیپرآندروژنیسم) باعث چاقی، پر مویی و آکنه می‌شود؛ البته همه زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک این علائم را ندارند. سندرم تخمدان پلی‌کیستیک موجب مقاومت در برابر انسولین نیز می‌شود که مربوط به دیابت نوع ۲ است. حدود نیمی از بیماران مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک، به دیابت نیز مبتلا هستند.
افزایش سطح پرولاکتین (هیپرپرولاکتینمی)
هیپرپرولاکتینمی، هورمون گونادوتروپین را کاهش می‌دهد و از تخمک‌گذاری جلوگیری می‌کند. هیپرپرولاکتینمی در زنانی که باردار نیستند و به کودک شیر نمی‌دهند، موجب غده تیروئید کم‌کار یا آدنوم هیپوفیز می‌شود. آدنوم هیپوفیز تومورهای خوش‌خیمی هستند که پرولاکتین ترشح می‌کنند. بعضی داروها از قبیل داروهای ضدبارداری خوراکی و بعضی داروهای آرامبخش نیز سطح پرولاکتین را افزایش می‌دهند. در صورتی که ترشح از سینه‌ها به بارداری یا شیردهی به نوزاد مربوط نباشد (به نام شیرریزش)، علامت آشکار میزان پرولاکتین بالا است و باید بررسی شود.
تخمدان زخمی
آسیب جسمی به تخمدان گاهی به عدم تخمک‌گذاری می‌انجامد. برای مثال، جراحی‌های عمیق، تهاجمی یا چند جراحی برای از بین بردن کیست‌های مکرر تخمدان به پوشش تخمدان آسیب می‌زند یا آن را زخم می‌کند؛ به طوری که فولیکول‌ها درست بالغ نمی‌شوند و تخمک‌گذاری اتفاق نمی‌افتد. عفونت نیز همین مشکلات را به وجود می‌آورد.
آسیب به لوله‌های رحمی
۲۵ درصد از ناباروری‌های زنان به دلیل بیماری‌های مربوط به لوله رحمی است، این بیماری‌ها گستره‌ای از چسبندگی‌های خفیف تا انسداد کامل لوله را در برمی‌گیرد. درمان بیماری‌های لوله رحمی، در بیشتر موارد، جراحی است و میزان موفقیت (بر اساس تعداد زنانی که در طول یک سال پس از جراحی باردار شده‌اند) به بیش از ۳۰ درصد می‌رسد. بیماری‌های لوله رحمی دلایل متعددی دارد که در ادامه آورده‌ایم.
عفونت
عفونت بر اثر باکتری و ویروس و بیماری‌های جنسی، مثل کلامیدیا و سوزاک، به وجود می‌آید. این عفونت‌ها رایج‌ترین دلیل التهاب هستند و رحم را زخم می‌کنند یا به آن آسیب می‌زنند.
التهاب لگن خاصره
التهاب لگن خاصره (PID) دلیل اصلی ناباروری زنان در دنیا است. التهاب لگن خاصره، عفونت‌های باکتریایی مختلفی است که اعضای تولید مثل، آپاندیس و قسمت‌هایی از روده را که در لگن خاصره قرار دارد، مبتلا می‌کند. قسمت‌های عفونی که به آن آماس لوله رحم می‌گویند از جمله مواردی است که به لوله‌های رحمی آسیب می‌زند.
التهاب لگن خاصره ناشی از بیماری‌های مختلفی است که موجب عفونت می‌شوند. این بیماری‌ها را در زیر آورده‌ایم:
• بیماری‌های جنسی (دلیل رایج التهاب لگن خاصره): کلامیدیا تراکوماتیس عفونت اندام‌های تناسلی است و موجب ۷۵ درصد از ناباروری‌ها در لوله‌های رحمی می‌شود. سوزاک عامل دیگر است که میزان باقیمانده، یعنی ۲۵ درصد از موارد ناباروری را در برمی‌گیرد.
• سل لگنی
• سقط جنین بدون رعایت مسائل بهداشتی
• پاره شدن آپاندیس
اثرات التهاب لگن خاصره
التهاب لگن خاصره وخیم یا مکرر در نهایت باعث زخم، ورم و آسیب به لوله رحمی می‌شود و ناباروری را در پی دارد. حدود ۲۰ درصد از زنان مبتلا به التهاب لگن خاصره که علائم این بیماری را نیز دارند، نابارور هستند. التهاب لگن خاصره احتمال بارداری خارج از رحم (لانه‌گزینی جنین در لوله‌های رحمی) را به شدت افزایش می‌دهد.
فیبروئیدهای رحمی
تومورهای فیبروئید خوش‌خیم در رحم، در دهه ۳۰ زندگی زنان بسیار رایج است. فیبروئیدهای بزرگ با نقص در دیواره رحم، انسداد لوله رحمی، با ایجاد انحراف در شکل حفره رحمی یا تغییر وضعیت گردن رحم موجب ناباروری می‌شوند.
بیماری‌های شکمی
آپاندیس و کولیت رایج‌ترین بیماری شکمی هستند که به دلیل التهاب حفره شکمی به وجود می‌آید و به لوله رحمی آسیب می‌زنند و آن را زخم یا مسدود می‌کنند.
جراحی‌های قبلی
جراحی‌های که فرد در گذشته انجام داده است، یکی از رایج‌ترین دلایل بیماری و آسیب به لوله‌های رحمی است. جراحی لگن خاصره یا شکم گاهی به چسبندگی منجر می‌شود و به گونه‌ای لوله‌های رحمی را تغییر می‌دهد که تخمک نمی‌تواند از بین آنها عبور کند.
بارداری خارج از رحم
این نوع بارداری در خود لوله‌ها اتفاق می‌افتد؛ حتی اگر با موفقیت به نتیجه برسد به لوله‌های رحمی آسیب خواهد زد. این بارداری خطرات جانی نیز در پی دارد.
نقص‌های مادرزادی
گاهی زن با اختلالات لوله رحمی به دنیا می‌آید که معمولاً با اختلالات رحمی همراه است.
سایر بیماری‌ها و عوامل مربوط به ناباروری زنان
آندومتریوز
حدود ۱۰ درصد از زوج‌های نابارور به آندومتریوز مبتلا هستند. این بیماری، با رشد بیش از حد دیواره رحم، یعنی آندومتریوم به وجود می‌آید. آندومتریوم نه تنها در رحم، بلکه در قسمت‌های دیگر شکم مثل لوله‌های رحمی، تخمدان و لگن خاصره نیز رشد می‌کند. تشخیص درست آندومتریوز فقط با لاپاراسکوپی انجام می‌شود، آزمایشی که امکان مشاهده رحم، لوله رحمی و حفره لگن خاصره را به طور مستقیم برای پزشک فراهم می‌کند. علائم آندومتریوز عبارتند از خونریزی شدید و پر درد در دوران قاعدگی، خونریزی روده‌ای و لکه‌بینی. میزان بارداری در افرادی که آندومتریوز خفیف و اندام سالم دارند طبیعی است و بررسی‌های اخیر نشان داده که میزان بارداری با درمان آندومتریوز خفیف بهبود نمی‌یابد.
مشکلات مربوط به گردن رحمی
حدود ۳ درصد از زوج‌ها به دلیل مشکلات مربوط به مخاط گردن رحمی با ناباروری مواجه می‌شوند. مخاط گردن رحمی باید با غلظت و به میزان خاصی وجود داشته باشد تا اسپرم بتواند به آسانی در آن شنا کند. دلیل رایج مخاط گردن رحمی غیرطبیعی نداشتن تعادل هورمونی یا به عبارت دیگر استروژن بسیار کم یا پروژسترون بسیار زیاد است.
اختلالات مادرزادی
اختلالات مادرزادی دستگاه تولید مثل موجب ناباروری می‌شود. آژنزی مجاری مولرین نقص عضو ویژه‌ای است که در آن واژن یا رحم رشد نمی‌کند. در این مورد، بعضی زنان با انجام لقاح خارج رحمی و لانه‌گزینی تخمک در رحم زن دیگر که قادر به وضع حمل است (رحم جایگزین) مادر می‌شوند.
سن
سن زنان یکی از عوامل مؤثر در ناباروری است. با ورود به دهه سی زندگی باروری زنان کاهش پیدا می‌کند و بعد از ۴۰ سالگی به کمترین میزان خود می‌رسد.
عوامل رفتاری و محیطی
بعضی عادت‌های شخصی و سبک زندگی بر سلامتی اثر می‌گذارد. بسیاری از این عوامل ممکن است توانایی باروری زن را محدود کند. این عوامل را می‌توان رفع کرد تا نه تنها احتمال بارداری که سلامت عمومی فرد نیز افزایش یابد.
رژیم غذایی و ورزش
عملکرد تولید مثل بهینه، به رژیم غذایی و ورزش مناسب نیاز دارد. زنانی که به شدت اضافه وزن یا کمبود وزن دارند برای باردار شدن با مشکل مواجه می‌شوند.
سیگار کشیدن
سیگار کشیدن تعداد اسپرم در مردان را کاهش می‌دهد و موجب افزایش سقط جنین، تولد زودرس و وزن کم نوزاد هنگام تولد می‌شود. سیگار کشیدن احتمال بارداری در هر دوره چه به صورت طبیعی و چه با روش‌های کمک باروری مثل لقاح خارج رحمی را تا یک سوم کاهش می‌دهد.
مواد مخدر
مواد مخدر و داروهای استروئیدهای آنابولیک بر تعداد اسپرم مرد تأثیر می‌گذارند. مصرف کوکائین در دوران بارداری ممکن است باعث عقب‌ماندگی و مشکلات کلیه در کودک شود. چه هنگام اقدام به بارداری و چه هنگام بارداری، باید از مصرف مواد مخدر، حتی به شکل تفریحی، خودداری کنید.
عوامل محیطی و شغلی
قرار گرفتن در معرض مواد سمی در محیط کار یا محیط زندگی بر توانایی باروری شما تأثیر می‌گذارد. موادی را که موجب جهش، نقص هنگام تولد، سقط جنین، ناباروری یا نازایی شوند، مواد سمی تولید مثل می‌گویند. سرب، داروهای شیمی‌درمانی و پرتودرمانی و مواد موجود در آفت‌کش‌ها از این دسته هستند.
معاینات و آزمایش‌ها
اولین مرحله در هر بررسی پزشکی انجام معاینه و صحبت درباره سابقه پزشکی، سابقه قاعدگی، شیوه زندگی (سیگار، مصرف مواد مخدر و مشروبات الکلی و مصرف کافئین)، داروهایی که مصرف می‌کنید و درمان‌هایی است که قبلاً انجام داده‌اید (مثل شیمی‌درمانی و پرتودرمانی). شرح معاینات پزشکی بیمار و سلامت عاطفی به پزشک برای تجویز آزمایش درست کمک می‌کند. پزشک واژن و اندام‌های داخل حفره شکمی شما را معاینه کرده، نمونه مخاط گردن رحم و واژن را برای عفونت‌های احتمالی نیز آزمایش می‌کند. پزشکان آزمایش‌های مختلفی را تجویز می‌کنند. بعضی از این آزمایش‌ها را در زیر آورده‌ایم.
آزمایش خون
پزشک برای تشخیص مشکلات هورمونی، مشکلات تخمک‌گذاری و عفونت‌ها، آزمایش خون تجویز می‌کند.
آزمایش بیماری‌های خودایمنی
زنانی که اخیراً نارسایی تخمدان به دلیلی به جز اختلالات ژنتیکی داشته‌اند، باید آزمایش بیماری‌های خودایمنی، مثل پرکاری غده تیروئید یا دیابت انجام دهند.
سونوگرافی
سونوگرافی نوعی تصویربرداری استاندارد برای ارزیابی رحم و تخمدان، تشخیص فیبروئید، کیست تخمدان و تومورها و همچنین انسداد مجرای ادراری است. این شیوه از طول موج صدا برای تهیه تصویر از اندام استفاده می‌کند و هیچ خطری ندارد.
سونوهیستوگرافی ترانس واژینال
این آزمایش از سونوگرافی با تزریق آب‌نمک در رحم استفاده می‌کند تا رحم بهتر دیده شود. این شیوه بسیار دقیق‌تر از سونوگرافی استاندارد در تشخیص مشکلات احتمالی است. در حال حاضر، این روش برای تشخیص تخمدان پلی‌کیستیک بسیار کارآمد است.
هیستروسالپینگوگرافی
این روش انسداد احتمالی در لوله‌های رحمی و اختلالات رحمی را تشخیص می‌دهد. پزشک از طریق گردن رحم رنگ مخصوصی را وارد رحم می‌کند و سپس با استفاده از اشعه ایکس از لوله‌های رحمی و رحم زن عکس می‌گیرد. گاهی به جای رنگ از آب‌نمک استفاده می‌کنند. در صورتی که رنگ در انتهای لوله دیده شود، هیچ انسدادی وجود ندارد. (گاهی هیستروسالپینگوگرافی باروری را با از بین بردن انسدادهای کوچک لوله رحمی درمان می‌کند). در صورتی که انسداد یا اختلالاتی دیده شود، آزمایش باید دوباره تکرار شود. هیستروسالپینگوگرافی بیماری‌هایی از قبیل پولیپ آندومتریال، تومورهای فیبروئید یا اختلالات ساختاری رحم و لوله رحم را نشان می‌دهد.
این روند کمی احتمال عفونت لگن خاصره را در پی دارد، پزشک ممکن است قبل از انجام این روند آنتی‌بیوتیک تجویز کند.
لاپاراسکوپی
لاپاراسکوپی عمل جراحی کوچکی است. این عمل به بیهوشی عمومی نیاز دارد و در اتاق عمل انجام می‌شود. جراح برشی کوچک در زیر ناف ایجاد و دستگاهی به نام لاپاراسکوپ را وارد بدن می‌کند. جراح از طریق لاپاراسکوپ، رحم، لوله رحمی و تخمدان‌ها را مشاهده می‌کند. انجام لاپاراسکوپی به تشخیص آندومتریوز یا سایر چسبندگی‌های مؤثر بر باروری کمک می‌کند.
هیستروسکوپی
این روش، آندومتریوز، فیبروئیدها، پولیپ‌ها، بافت زخمی لگن خاصره و انسداد در هر دو انتهای لوله‌های رحمی را مشخص می‌کند. بعضی از این بیماری‌ها را می‌توان در حین انجام این روند، با برداشتن هر نوع بافت زخمی که اندام‌ها را به یکدیگر متصل کرده یا با از بین بردن پیوند آندومتریال ترمیم کرد. هیستروسکوپی بسته به نوع بیهوشی انجام‌شده در مطب پزشک یا در اتاق عمل انجام می‌شود. در انجام این شیوه، از لوله‌ای بلند و انعطاف‌پذیر به نام هیستروسکوپ استفاده می‌کنند که در واژن قرار می‌گیرد و از طریق گردن رحمی وارد رحم می‌شود. دوربینی کوچک در لوله امکان مشاهده حفره را به پزشک می‌دهد. حفره رحم با آب‌نمک یا کربن دی‌اکسید پر می‌شود تا امکان مشاهده بهتر فراهم شود. این کار باعث گرفتگی عضلات می‌شود. در انجام این روند کمی احتمال خونریزی، عفونت و واکنش به مواد بیهوشی وجود دارد. بسیاری از بیماران پس از عمل دردی موقت در شانه‌ها حس می‌کنند که به دلیل باقی ماندن کربن دی‌اکسید در بدن و فشاری است که به دیافراگم وارد می‌کند.
درمان
درمان ناباروری به نتیجه معاینات و آزمایش‌ها بستگی دارد. بعضی از دلایل ناباروری درمان خاص دارد؛ مانند برداشتن تومور فیبروئید با عمل جراحی یا مصرف دارو برای درمان مشکلات تیروئید.
درمان دارویی
برای مشکلات تخمک‌گذاری زنان داروهایی مثل کلومیفن (کلومید یا سروفن) یا گونادوتروپین‌ها تجویز می‌کنند تا تخمک‌گذاری انجام شود. این داروها باروری را با چند تخمک در حین دوره تخمک‌گذاری (معمولاً در هر ماه یک تخمک آزاد می‌شود) افزایش می‌دهند. درمان با گونادوتروپین زمانی تجویز می‌شود که ناباروری بدون علت باشد یا سایر عوامل ناباروری برطرف شده باشد. متفورمین (گلوکوفاژ) یکی دیگر از داروهایی است که برای درمان تخمک‌گذاری در زنان مبتلا به مقاومت در برابر انسولین یا سندرم تخمدان پلی‌کیستیک تجویز می‌شود.
لاپاراسکوپی و هیستروسکوپی
از این دو روند برای از بین بردن پولیپ و تومورهای فیبروئید، بافت زخمی، درمان آندومتریوز و باز کردن لوله‌های مسدود استفاده می‌کنند.
در صورتی که درمان‌های دارویی یا عمل‌های جراحی به باروری زنان کمک نکند، پزشک روش‌های کمک باروری را به آنان توصیه می‌کند. بعضی از این روش‌ها از این قرارند:
تلقیح داخل رحمی
تلقیح داخل رحمی روشی برای جمع‌آوری مایع منی و شستشو با محلول خاص و سپس قرار دادن آن داخل رحم در زمان تخمک‌گذاری است. این روش را می‌توان در ترکیب با داروهای باروری شده برای تحریک تخمک‌گذاری انجام داد.
لقاح خارج رحمی
لقاح خارج رحمی روشی است که در آن تخمک در ظرف کشت بارور می‌شود و داخل رحم قرار می‌گیرد. زنان برای تحریک رشد چند تخمک بالغ، گونادوتروپین مصرف می‌کنند. زمانی که تخمک به میزان کافی رشد کرد، جراح با استفاده از سونوگرافی واژینال و سوزن تخمک‌ها را از تخمدان بیرون می‌آورد. اسپرم جمع‌آوری‌شده، شسته شده و در ظرف کشت در کنار تخمک قرار می‌گیرد. چند روز بعد، جنین یا تخمک بارورشده با استفاده از لوله‌ای باریک به رحم بازگردانده می‌شود.
تخمک اهدایی
تخمک اهدایی به زنانی که عملکرد طبیعی تخمدان ندارند (اما رحم طبیعی دارند) برای بارداری کمک می‌کند. تخمک اهدایی به معنای برداشتن تخمک، یا همان اوسایت، از تخمدان اهداکننده با استفاده از داروهای باروری است. تخمک اهدایی با انجام لقاح خارج رحمی با اسپرم مرد بارور می‌شود و در نهایت تخمک بارورشده به رحم گیرنده منتقل می‌شود.
